„Konserwacja i restauracja zabytkowych zielników a zachowanie materiału genetycznego roślin“

dr Magdalena Grenda-Kurmanow, https://orcid.org/0000-0001-7919-5469

Zielniki z zasuszonymi roślinami są niezwykle cennym źródłem informacji dotyczących m.in. bioróżnorodności, historii klimatu czy gatunków już wymarłych. Wiele badań prowadzonych jest w oparciu o analizy genetyczne. Jednocześnie, w przypadku zabytkowych zielników, tak jak w przypadku wszystkich obiektów historycznych, zachodzi szereg procesów degradacji, które mogą wpłynąć na stan zachowania DNA zawartego w zasuszonych roślinach. Dodatkowo, materiały stosowane przez konserwatorów i opiekunów zbiorów nie były dotąd badane pod kątem wpływu na materiał genetyczny okazów zielnikowych.

Projekt miał na celu opisanie problematyki związanej z ochroną i konserwacją zabytkowych zielników, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu używanych w konserwacji i naprawach klejów na materiał genetyczny zawarty w zasuszonych roślinach. 

W wyniku licznych kwerend przeprowadzonych w Polsce i za granicą udało się stworzyć zestawienie środków chemicznych, głównie różnego rodzaju klejów, stosowanych w procesach wytwarzania, konserwacji i naprawie zielników.

W ramach przygotowań do badań genetycznych wypracowano metodę oglądu przekrojów okazów botanicznych w skaningowym mikroskopie elektronowym (SEM) i zastosowano autorski program starzenia w komorze klimatycznej. Badania genetyczne, przeprowadzone na próbkach dwóch gatunków roślin, rzodkiewnika pospolitego (Arabidopsis thaliana) i poziomki zwyczajnej (Fragaria vesca), obejmowały analizę porównawczą wydajności izolacji materiału genetycznego, zanieczyszczenie próbek, analizę stopnia degradacji DNA okazów roślinnych na różnych etapach starzenia, oraz efektywność amplifikacji wyizolowanych fragmentów metodą PCR. Były to pionierskie badania na tego typu próbkach. Każdy z gatunków wykazał inną trwałość i wrażliwość na fluktuację warunków środowiskowych oraz na zastosowanie poszczególnych materiałów nałożonych na próbki. Wnioskiem z badań było wytypowanie kleju z grupy Aquazoli jako względnie bezpiecznego dla materiału genetycznego w okazach roślinnych. 

Wyniki umożliwiły opracowanie programu zabiegów i wykonanie pełnej konserwacji-restauracji trzech zabytkowych zielników z polskich zbiorów: zielnika Izabeli Czartoryskiej z Muzeum Narodowego w Krakowie (1746), zielnika Johanna Friedricha Zeidlera ze zbiorów Biblioteki Głównej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie (1732) oraz zielnika Andreasa Helwinga lub Matthiasa Ernsta Boretiusa (1725-42) ze zbiorów Zielnika Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Ponadto, w ramach pracy opracowano zestawienie środków biobójczych stosowanych w zabytkowych zbiorach przyrodniczych oraz opracowano problematykę ochrony zbiorów zielnikowych.

Projekt został zrealizowany w ramach programu Preludium 7 (projekt 2014/13/N/HS2/03118, „Ochrona zabytków a etnobotanika. Badania wpływu zabiegów konserwatorskich na materiał genetyczny roślin w zabytkowych zielnikach” finansowany przez Narodowe Centrum Nauki). Praca doktorska, pisana pod kierunkiem dr hab. Weroniki Liszewskiej, prof. ASP i dra Piotra Klepackiego, została obroniona w styczniu 2022 roku. Recenzentami pracy byli prof. dr hab. Jadwiga Wyszyńska (Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie) i dr hab. Łukasz Łuczaj, prof. UR (Uniwersytet Rzeszowski).